فرشته و فرشتگان (در سانسکریت پرشیته مرکب از پر + واش به معنی سفیر، در فارسی باستان فرائیشته، در اوستا فرائشته^[1]) موجوداتی فراانسانی پنداشته می‌شوند که در بسیاری از ادیان درباره آن‌ها سخن رفته‌است.

سرشت فرشتگان و امور مرتبط با آنان در ادیان و سنن مختلف، متفاوت است. در یهودیت و مسیحیت و اسلام، آنها معمولاً به عنوان پیام‌آوران از سوی خدا عمل می‌کنند. آنان همچنین گاهی نقش‌های جنگجو و نگهبان را به عهده دارند. نظریات در مورد مختار بودن یا مجبور بودن فرشتگان متفاوت است. همچنین فرشتگان با امشاسپندان در دین زرتشت (مزدیسنا) قابل مقایسه‌اند. درحالی‌که تظاهر فرشتگان متفاوت است، بسیاری آنان را همچون آدمیان تصویر کرده‌اند. در باورهای عامیانه فرشته نماد پاکی و خیرخواهی است.

 

 

 

فرشته یا مَلَک (جمع آن ملائکه) موجوداتی نامرئی و فراطبیعی، که مأمور اجرای اوامر خدا در دنیا و آخرت‌اند. فرشتگان دسته‌ها و وظایف مختلفی دارند مانند: نوشتن نامه اعمال، آوردن وحی بر اولیاء، حفاظت از انسانها و یاری مؤمنان، رساندن روزی مادی و معنوی، گرفتن جان‌ها، دعا و استغفار کردن برای مؤمنان، هدایت قلبها، مأموران عذاب. گروهی از فرشتگان نیز فارغ از امور دنیا به عبادت خدا و رکوع و سجود مشغولند.

هر یک از ملائکه وظیفه و مقامی معلوم دارند و در انجام وظیفه خود کوتاهی نکرده و از هر گناه و نافرمانی پاک و مبرّا هستند. آنها می‌توانند به برخی صورت‌ها درآیند. از این موجودات 88 بار در قرآن یاد شده و باور به وجود آنها بخشی از ایمان مسلمانان است. مهمترین فرشتگان، جبرائیل، میکائیل، اسرافیل و عزرائیل هستند. به هنگام نفخ صور، ملائکه نیز خواهند مُرد و در قیامت مجددا زنده می‌شوند.

 

 

در قرآن مجید از ملائکه فراوان یاد شده است.

آیات زیادى از قرآن درباره صفات، ویژگیها، مأموریتها و وظائف فرشتگان سخن مى‏گوید، حتى قرآن، ایمان به ملائکه را در ردیف ایمان به خدا و انبیاء و کتب آسمانى قرار داده است، و این دلیل بر اهمیت بنیادى این مسأله است: آمَنَ الرَّسُولُ بِما أُنْزِلَ إِلَیْهِ مِنْ رَبِّهِ وَ الْمُؤْمِنُونَ کُلٌّ آمَنَ بِاللَّهِ وَ مَلائِکَتِهِ وَ کُتُبِهِ وَ رُسُلِهِ: «پیامبر اسلام به آنچه از سوى پروردگارش بر او نازل شده ایمان آورده، و مؤمنان نیز به خدا و فرشتگان او و کتابها و رسولانش همگى ایمان دارند» (بقره- 285).

بدون شک وجود فرشتگان از امور غیبیه‏اى است که براى اثبات آن با این صفات و ویژگیها راهى جز ادله نقلیه نیست، و به حکم ایمان به غیب آنها را باید پذیرفت.

قرآن مجید روى‏همرفته ویژگیهاى آنها را چنین مى‏شمرد:

1- فرشتگان موجوداتى عاقل و با شعورند و بندگان گرامى خدا هستند (بَلْ عِبادٌ مُکْرَمُونَ) (انبیاء 26).

2- آنها سر بر فرمان خدا دارند و هرگز معصیت او نمى‏کنند (لا یَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَ هُمْ بِأَمْرِهِ یَعْمَلُونَ) (انبیاء 27).

3- آنها وظائف مهم و بسیار متنوعى از سوى خداوند بر عهده دارند:

گروهى حاملان عرشند (حاقه- 17).

و گروهى مدبرات امرند (نازعات- 5)

گروهى فرشتگان قبض ارواحند (اعراف- 37).

یکصد و هشتاد پرسش و پاسخ، ص: 556

و گروهى مراقبان اعمال بشرند (سوره انفطار- 10 تا 13).

گروهى حافظان انسان از خطرات و حوادثند (انعام- 61).

و گروهى مأمور عذاب و مجازات اقوام سرکشند (هود 77).

و گروهى امداد گران الهى نسبت به مؤمنان در جنگها هستند (احزاب- 9).

و بالاخره گروهى مبلغان وحى و آورندگان کتب آسمانى براى انبیاء مى‏باشند (نحل- 2) که اگر بخواهیم یک یک از وظائف و مأموریتهاى آنها را بر شمریم بحث به درازا مى‏کشد.

4- آنها پیوسته مشغول تسبیح و تقدیس خداوند هستند، چنانکه در آیه 5 سوره شورى مى‏خوانیم: وَ الْمَلائِکَةُ یُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَ یَسْتَغْفِرُونَ لِمَنْ فِی الْأَرْضِ: «فرشتگان تسبیح و حمد پروردگار خود را بجا مى‏آورند و براى کسانى که در زمین هستند استغفار مى‏کنند».

5- با این حال انسان به حسب استعداد تکامل از آنها برتر و والاتر است تا آنجا که همه فرشتگان بدون استثناء بخاطر آفرینش آدم به سجده افتادند و آدم معلم آنها گشت (آیات 30- 34 سوره بقره).

6- آنها گاه به صورت انسان در مى‏آیند، و بر انبیاء و حتى غیر انبیاء ظاهر مى‏شوند، چنانکه در سوره مریم مى‏خوانیم: فرشته بزرگ الهى به صورت انسان موزون بر مریم ظاهر شد: فَأَرْسَلْنا إِلَیْها رُوحَنا فَتَمَثَّلَ لَها بَشَراً سَوِیًّا: (مریم- 17).

در جاى دیگر به صورت انسانهائى بر ابراهیم و بر لوط ظاهر شدند (هود- 69 و 77).

حتى از ذیل این آیات استفاده مى‏شود که قوم لوط نیز آنها را در همان اشکال موزون انسانى دیدند (هود- 78).

آیا ظهور در چهره انسان، یک واقعیت عینى است؟ یا به صورت تمثل و تصرف در قوه ادراک؟ ظاهر آیات قرآن معنى اول است، هر چند بعضى از مفسران بزرگ معنى دوم را برگزیده‏اند.

7- از روایات اسلامى استفاده مى‏شود که تعداد آنها بقدرى زیاد است که به هیچ وجه قابل مقایسه با انسان نیست، چنانکه در روایتى از امام صادق علیه السلام مى‏خوانیم:

هنگامى که از آن حضرت پرسیدند آیا عدد فرشتگان بیشترند یا انسانها؟ فرمود:

«سوگند به خدائى که جانم به دست او است فرشتگان خدا در آسمانها بیشترند از عدد ذرات خاکهاى زمین، و در آسمان جاى پائى نیست مگر اینکه در آنجا فرشته‏اى تسبیح و تقدیس خدا مى‏کند» «1».

8- آنها نه غذا مى‏خورند و نه آب مى‏نوشند، و نه ازدواج دارند، چنانکه در حدیثى از امام صادق علیه السلام مى‏خوانیم: «فرشتگان غذا نمى‏خورند و آب نمى‏نوشند و ازدواج نمى‏کنند بلکه با نسیم عرش الهى زنده‏اند!» «2».

9- آنها نه خواب دارند نه سستى و غفلت، چنانکه على علیه السلام در حدیثى چنین مى‏گوید: «در آنها نه سستى است، و نه غفلت، و نه عصیان ... خواب بر آنها چیره نمى‏گردد و عقل آنها گرفتار سهو و نسیان نمى‏شود، بدن آنها به سستى نمى‏گراید، و در صلب پدران و رحم مادران قرار نمى‏گیرند» «3».

10- آنها مقامات مختلف و مراتب متفاوت دارند، بعضى همیشه در رکوعند و بعضى همیشه در سجودند.

ما مِنَّا إِلَّا لَهُ مَقامٌ مَعْلُومٌ وَ إِنَّا لَنَحْنُ الصَّافُّونَ وَ إِنَّا لَنَحْنُ الْمُسَبِّحُونَ: «هر یک از ما مقام معلومى دارد، ما همواره صف کشیده منتظر فرمان او هستیم و پیوسته تسبیح او مى‏گوئیم» (صافات 164- 166).

امام صادق مى‏گوید: «خداوند فرشتگانى دارد که تا روز قیامت در رکوعند، و فرشتگانى دارد که تا قیامت در سجودند»! «4».

براى آگاهى بیشتر از اوصاف ملائکه و اصناف آنها به کتاب‏ «السماء و العالم» بحار الأنوار، «ابواب الملائکه» (جلد 59 صفحه 144 تا 326 مراجعه فرمائید، همچنین نهج البلاغه خطبه‏هاى اول و 91- خطبه اشباح- و 109 و 171).

آیا با این اوصاف که براى فرشتگان ذکر شد آنها موجوداتى مجردند یا مادى؟!

 

بدون شک با این اوصاف نمى‏توانند از این ماده کثیف عنصرى باشند، ولى مانعى ندارد که از اجسام لطیفى آفریده شده باشند، اجسامى ما فوق این ماده معمولى که ما با آن آشنا هستیم.

اثبات «تجرد مطلق» براى فرشتگان حتى از زمان و مکان و اجزاء کار آسانى نیست، و تحقیق از این مسأله نیز فایده زیادى در برندارد، مهم آن است که ما فرشتگان را به اوصافى که قرآن و روایات مسلم اسلامى توصیف کرده بشناسیم و آنها را صنف عظیمى از موجودات والا و برجسته خداوند بدانیم، بى‏آنکه مقامى جز مقام بندگى و عبودیت براى آنها قائل باشیم، و آنها را شریک خداوند در خلقت یا عبادت بدانیم که این شرک و کفر محض است.

در بحث پیرامون فرشتگان، به همین مقدار قناعت مى‏کنیم، و تفصیل را به کتبى که بالخصوص در این زمینه نگاشته شده موکول مى‏نمائیم.

در بسیارى از عبارات تورات از فرشتگان تعبیر به «خدایان» مى‏کند که تعبیرى است شرک‏آلود، و از نشانه‏هاى تحریف تورات کنونى است، ولى قرآن مجید از این گونه تعبیرات پاک و منزه است، چرا که براى آنها مقامى جز بندگى و عبادت و اجراى فرمانهاى الهى قائل نشده است و حتى چنانکه گفتیم از آیات مختلف قرآن برمى‏آید که مقام انسان کامل از فرشتگان والاتر و بالاتر است.